Jak widać, system opieki zastępczej jest skomplikowany. Dla uproszczenia w tym artykule używamy podstawowego podziału, czyli wyróżniamy pieczę instytucjonalną i rodzinną, przy czym za rodzinne formy opieki zastępczej uznajemy – podobnie jak GUS – zarówno opiekę rodzinną, jak i placówki rodzinne funkcjonujące w ramach pieczy instytucjonalnej.

W pieczy zastępczej umieszcza się dzieci, których rodzice zostali decyzją sądu trwale lub czasowo pozbawieni praw rodzicielskich lub gdy władza ta została im ograniczona (rzadziej zdarza się to w trybie interwencji, czyli wtedy, gdy zagrożone jest życie lub zdrowie dziecka).

Ustanowienie opieki zastępczej nad dzieckiem przez sąd wynika głównie z dysfunkcyjności rodziny biologicznej. Wbrew obiegowej opinii, sieroctwo jest jednym z rzadszych powodów. Najczęściej u podstaw decyzji o odebraniu dziecka rodzicom leżą uzależnienia. 

Zasada “im bardziej ludne województwo, tym wyższe statystyki” w przypadku pieczy zastępczej zupełnie się nie sprawdza.  

– Można zaryzykować twierdzenie, że rodziny w powiatach na ziemiach odzyskanych są „zbyt zamożne” na otrzymywanie świadczeń pomocy społecznej i w efekcie zbyt długo pozostają poza wsparciem i nadzorem tej pomocy. Świadczenia to oczywiście niejedyne wsparcie dostępne z pomocy społecznej, ale często idzie w parze z innymi rodzajami pomocy. To może powodować nawarstwienie problemów i w efekcie trafianie dzieci do pieczy zastępczej. Jednak trzeba pamiętać, że jest to tylko hipoteza, której sprawdzenie wymagałoby osobnych badań – mówi nam Joanna Luberadzka-Gruca, szefowa Fundacji Polki Mogą Wszystko i działaczka na rzecz dzieci.

Polska, podobnie jak inne państwa Europy, dąży do zastąpienia instytucjonalnej formy opieki zastępczej rodzinną, a także prewencją.

Eksperci nie mają wątpliwości, że to słuszny kierunek. „Istnieją dowody naukowe na to, że opieka instytucjonalna we wczesnym okresie życia dziecka wywiera negatywny wpływ na wszystkie obszary rozwoju, w tym trudności intelektualne, behawioralne i społeczne w późniejszych latach” – stwierdzają autorzy raportu WiseEuropa.

Dlaczego, zamiast likwidować domy dziecka, utrzymujemy ich liczbę na niemal niezmienionym poziomie?

Raport NIK-u sprzed miesiąca nie pozostawia wątpliwości: Kontrola przeprowadzona w 15 powiatach i miastach na prawach powiatu wykazała niedostateczną liczbę rodzin zastępczych, w tym zawodowych rodzin pełniących funkcję pogotowia rodzinnego. Nie potrafimy skutecznie pozyskiwać kandydatów na rodziców zastępczych.

„Wskutek tego nawet małe dzieci trafiają do instytucjonalnego pogotowia opiekuńczego, choć ustawa o pieczy zastępczej wyraźnie mówi, że dzieci do lat 10 muszą jak najszybciej trafiać do rodzin zastępczych. W 2018 r. zdarzało się, że w placówkach instytucjonalnych przebywały dzieci w wieku poniżej 1 roku” – pisze NIK.

„Dzieci przebywają w placówkach pogotowia opiekuńczego i rodzinnego nawet po kilkanaście miesięcy, a czasem i kilka lat (rekord to 6 lat w placówce interwencyjnej, aż do osiągnięcia pełnoletności), choć prawo przewiduje maksymalnie trzy miesiące w placówce i cztery w pogotowiu rodzinnym. Niepewność i tymczasowość tej opieki łamie prawo dzieci do stabilnego środowiska wychowawczego i niekorzystnie wpływa na ich rozwój”.

W 2019 roku około 10 proc. dzieci wychowujących się w opiece zastępczej opuściło domy dziecka lub rodziny zastępcze.Dokąd trafiły?

Ich los w dużej mierze zależał od tego, w jakiej instytucji przebywały.

Jak widać na wykresie, dużo większą szansę na adopcję miały dzieci z rodzinnej opieki zastępczej. Dlaczego?

– Prawdopodobnie wynika to z ich stanu zdrowia i postępów w rozwoju. Znam bardzo wiele dzieci, które gdy zostały umieszczone w rodzinnej pieczy zastępczej, były w złym stanie zdrowotnym i często także psychicznym. Rodzicom zastępczym, którzy mogą zaoferować dzieciom bardziej zindywidualizowaną opiekę niż ta w placówkach, w stosunkowo krótkim czasie udało się nawiązać z nimi relację i własnym staraniem znacząco poprawić ich sytuację zdrowotną i psychiczną. Wtedy zmieniania jest ich dokumentacja i znajdują się chętni do ich przysposobienia. Dotyczy to szczególnie dzieci z niepełnosprawnością, w tym ze zdiagnozowanym FAS [alkoholowym zespołem płodowym, nieuleczalną chorobą, która jest skutkiem działania alkoholu na płód w okresie prenatalnym – przyp. red.] – mówi nam Joanna Luberadzka-Gruca.

Dzieci opuszczają także opiekę zastępczą, gdy ukończą 18 lat. Dokąd idą ci świeżo upieczeni dorośli? To również zależy od typu opieki: dzieci z pieczy zastępczej instytucjonalnej częściej wracają do naturalnej rodziny po osiągnięciu pełnoletniości.

Skupmy się teraz na jednym z powyższych wskaźników, czyli na liczbie adopcji, która konsekwentnie spada. Jeszcze w 2013 roku do adopcji trafiło ponad 3,5 tys. dzieci. Pięć lat później już niecałe 2,7 tys.

Z uwagi na pandemię, statystyka dotycząca adopcji za 2019 rok dostępna jest jedynie za I półrocze, więc nie uwzględniliśmy jej na wykresie. W pierwszych sześciu miesiącach zeszłego roku zostało zaadoptowanych 1329 dzieci. Według Ministerstwa Rodziny i Polityki Społecznej na podstawie tych cząstkowych danych można sformułować wstępne wnioski, że ogólna liczba przysposobionych dzieci w 2019 roku była na poziomie zbliżonym do poprzedniego roku. 

Dlaczego sytuacja się nie poprawia? To złożony problem.

– Uważam, że wzrasta świadomość społeczna, np. o FAS i innych problemach dzieci, z którymi trafiają one do pieczy zastępczej. Równocześnie mamy coraz lepszą diagnostykę. Być może więcej dzieci niż kiedyś ma w dokumentach diagnozy, które powodują obawy u rodziców adopcyjnych – mówi Joanna Luberadzka-Gruca.

Jak dodaje, nie każdy z ośrodków adopcyjnych oferuje opiekę i wsparcie postadopcyjne. Inna sprawa, że rodzice adopcyjni nie zawsze chcą korzystać z tej pomocy.

Powyższy wykres dobrze pokazuje proporcje adopcji z zagranicy do adopcji krajowej, ale nie oddaje skali spadku tej pierwszej. Poniższy wykres lepiej obrazuje dynamikę zmian poszczególnych danych.

Z czego wynika tak duży spadek liczby adopcji zagranicznych? W 2017 roku resort rodziny kierowany przez Elżbietę Rafalską zmienił przepisy, uznając, że adopcja zagraniczna dziecka z Polski to ostateczność. Pozbawił uprawnień do przeprowadzania adopcji zagranicznych Wojewódzki Ośrodek Adopcyjny w Warszawie oraz Krajowy Ośrodek Adopcyjny Towarzystwa Przyjaciół Dzieci. Dziś jedynymi instytucjami zajmującymi się sprawami międzynarodowej adopcji są Diecezjalny Ośrodek Adopcyjny w Sosnowcu i Katolicki Ośrodek Adopcyjny w Warszawie.